Azərbaycanda bu mobil operator ləğv edilir - NÖMRƏLƏR İŞLƏMƏYƏCƏK "Naxtel” MMC 2025-ci il 1 dekabr tarixindən bütün xidmətlərinin göstərilməsini dayandıracağını açıqlayıb. Şirkət bu barədə rəsmi sosial şəbəkə hesablarında məlumat verib. Xidmətdən bildirilib ki, abunəçilər istifadə etdikləri nömrələri qorumaq və mobil rabitə xidmətlərindən yararlanmağa davam etmək üçün 2025-ci il 1 oktyabr – 1 dekabr tarixləri arasında ölkədə fəaliyyət göstərən digər mobil operatorlara – “Azercell”, “Bakcell” və “Nar”a müraciət etməlidirlər. Azərbaycanda mobil operatorların sayı nə üçün azdır? Mobil operatorların sayının çoxalması həm sağlam rəqabətə həm də uyğun qiymətlərə səbəb ola bilərmi? Bu sahədə hansı işlərin görülməsinə ehtiyac var? Mövzu ilə bağlı Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyası" (AİKTSA) İctimai Birliyinin İdarə Heyətinin sədri Elvin Abbasov Referans-a açıqlamasında bildirib ki, Azərbaycanda mobil operatorların sayı digər ölkələrlə müqayisədə həqiqətən azdır. Bunun əsas səbəbi bazarın ölçüsü və infrastruktur xərcləridir. Mobil operator qurmaq çox böyük maliyyə və texnoloji resurs tələb edir, həm də dövlət tənzimləməsi və lisenziya məsələləri var.Ona görə də bazarda az sayda "oyunçu" qalır. Əlbəttə, operatorların çox olması sağlam rəqabəti gücləndirər, xidmətlərin keyfiyyətinə və qiymətlərin optimallaşmasına müsbət təsir edərdi. Ekspert onu da deyib ki, amma praktiki tərəfdən yeni operatorların bazara daxil olması çətindir. Daha real yanaşma odur ki, mövcud operatorlar arasında rəqabəti stimullaşdırmaq üçün dövlət müəyyən tənzimləyici addımlar atsın – məsələn, infrastrukturun paylaşımı, ədalətli qiymət siyasəti və xidmət keyfiyyətinə dair daha sərt standartlar. Mütəxəssis qeyd edib ki, eyni zamanda, virtual mobil operator (MVNO) modelinin tətbiqi vacib ola bilər. Bu halda yeni şirkətlər mövcud infrastrukturdan istifadə etməklə bazara daxil ola bilər, bu da həm rəqabəti artırar, həm də abunəçilərə daha çox seçim imkanı verər. Məmmədov Hüseyn Referans.az

referans.az

İnfrastruktur

SON DƏQİQƏ! Azərbaycandakı mobil operatorlarla bağlı VACİB XƏBƏR

“Yaxın zamanda Azərbaycanda 500 Mbit/s və daha yüksək internet sürəti görə biləcəyik”. Bunu Medianews.az-a Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyasının sədri Elvin Abbasov deyib. O bildirib ki, “Onlayn Azərbaycan” layihəsi bitib və ölkənin hər yerinə GPON texnologiyası tətbiq olunub: “Bu müddətdə yaradılan və yenilənən infrastruktur layihələrinin nəticəsidir ki, biz hazırda 10G və 50G PON texnologiyalarından danışa bilirik. “Aztelekom” rəsmilərinin müsahibəsi qarşıma çıxdı. Müsahibəni oxuduqdan sonra deyə bilərəm ki, artıq həqiqi ultrasürət adlandırdığımız mərhələyə yaxınlaşırıq”. Bəs 500 Mbit/s və daha yüksək internet sürəti istifadəçiyə nə verir? Suala cavab olaraq E.Abbasov bildirib: “Bu sürət həm gündəlik, həm də peşəkar fəaliyyətlərdə çox böyük rahatlıq və performans vəd edir. İstifadəçilər böyük ölçülü faylları saniyələr içində yükləyə və paylaşa biləcəklər. Məsələn, 1 GB ölçüsündə video təxminən 16-17 saniyəyə yüklənir. Bu, xüsusilə “bulud” əsaslı platformalarda işləyənlər, dizaynerlər və videomontajla məşğul olanlar üçün böyük üstünlükdür. Bundan əlavə, yüksək sürət video zənglər zamanı səs və görüntü keyfiyyətini artırır, sənədlərin paylaşımını sürətləndirir və eyni zamanda bir neçə platformadan istifadə etməyə imkan verir. Bu, həm distant təhsil, həm də ev-ofis rejimində işləyənlər üçün idealdır. Bu saydıqlarım hələ üstünlüklərin bir qismidir. Belə səviyyədə internet sürəti yalnız bu günün deyil, yaxın gələcəyin də ehtiyaclarını qarşılayır. VR/AR texnologiyaları, yüksək interaktiv platformalar və inkişaf etmiş onlayn xidmətlər bu tip sürətli bağlantılarla daha effektiv olacaq”. Nailə Qasımova, Medianews.az

Medianews

İnternet

Faylları saniyələr içində yükləmək və paylaşmaq olacaq – Azərbaycana yeni internet gəlir

“Yaxın zamanda Azərbaycanda 500 Mbit/s və daha yüksək internet sürəti görə biləcəyik. “Onlayn Azərbaycan” layihəsi bitdi və ölkənin hər yerinə GPON texnologiyası tətbiq olundu. Bu müddətdə yaradılan və yenilənən infrastruktur layihələrinin nəticəsidir ki, biz hazırda 10G və 50G PON texnologiyalarından danışa bilirik”. Yenisabah.az xəbər verir ki, bu barədə Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri Elvin Abbasov öz “Facebook” səhifəsində yazıb. O, qeyd edib ki, Azərbaycan internet sahəsində artıq həqiqi ultrasürət adlandırılan mərhələyə yaxınlaşır: “Aztelekom” rəsmilərinin müsahibəsi qarşıma çıxdı. Müsahibəni oxuduqdan sonra deyə bilərəm ki, artıq həqiqi ultrasürət adlandırdığımız mərhələyə yaxınlaşırıq. Bəs 500 Mbit/s və daha yüksək internet sürəti istifadəçiyə nə verir? Bu sürət həm gündəlik, həm də peşəkar fəaliyyətlərdə çox böyük rahatlıq və performans vəd edir. İstifadəçilər böyük ölçülü faylları saniyələr içində yükləyə və paylaşa biləcəklər. Məsələn, 1 GB ölçüsündə video təxminən 16-17 saniyəyə yüklənir. Bu, xüsusilə “bulud” əsaslı platformalarda işləyənlər, dizaynerlər və videomontajla məşğul olanlar üçün böyük üstünlükdür. Bundan əlavə, yüksək sürət videozənglər zamanı səs və görüntü keyfiyyətini artırır, sənədlərin paylaşımını sürətləndirir və eyni zamanda bir neçə platformadan istifadə etməyə imkan verir. Bu, həm distant təhsil, həm də ev-ofis rejimində işləyənlər üçün idealdır. Bu saydıqlarım hələ üstünlüklərin bir qismidir. Belə səviyyədə internet sürəti yalnız bu günün deyil, yaxın gələcəyin də ehtiyaclarını qarşılayır. VR/AR texnologiyaları, yüksək interaktiv platformalar və inkişaf etmiş onlayn xidmətlər bu tip sürətli bağlantılarla daha effektiv olacaq”. Dördpendirli pizza Nazim Hacıyev

Yeni Sabah

“Azərbaycanda 500 Mbit/s internet sürəti görəcəyik” – YAXIN ZAMANDA

"İKT-nin inkişafı təkcə texnoloji tərəqqi deyil, həm də dövlətin idarəetmə effektivliyi və regionların inkişafında mühüm balans yaradan faktordur. Bu sahədə yeni proqramların və qanunvericilik təşəbbüslərinin tətbiqi ilk növbədə rəqəmsal idarəetməni gücləndirir, yəni qərarların daha sürətli, şəffaf və məlumat əsaslı qəbul edilməsinə şərait yaradır. Bu isə birbaşa olaraq dövlətin siyasi sabitliyinə müsbət təsir göstərir, çünki vətəndaş dövlət xidmətlərindən daha rahat və bərabər formada faydalana bilir". Bu sözləri Sonxeber.az-a İKT üzrə ekspert Elvin Abbasov danışıb. Ekspert açıqlamasında qeyd edib ki, İKT təşəbbüsləri və rəqəmsal infrastruktur regionlarda iqtisadi balansı gücləndirir: "İqtisadi müstəvidə isə İKT sahəsində hər bir yeni təşəbbüs, xüsusilə rəqəmsal iqtisadiyyat, e-ticarət və innovasiya yönümlü qanunvericilik investisiya mühitini yaxşılaşdırır. Burada həm yerli sahibkarlıq üçün imkanlar genişlənir, həm də xarici investorlar üçün Azərbaycan daha cəlbedici bazara çevrilir. Paralel olaraq regionlarda rəqəmsal infrastrukturun genişlənməsi iqtisadi fəallığı paytaxt mərkəzindən kənara daşıyır ki, bu da sosial-iqtisadi balansı qoruyan vacib amildir. Ümumilikdə, yeni proqram və qanunvericilik təşəbbüsləri rəqəmsal transformasiya ilə siyasi sabitlik arasında körpü rolunu oynayır. Bu körpü həm idarəetmədə şəffaflıq və vətəndaş etimadını gücləndirir, həm də iqtisadiyyatın dayanıqlılığını artıraraq ölkənin beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini yüksəldir". Vüsalə İbrahimli P.S. Yazı Azərbaycan Respublikası Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə "İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi" mövzusuna uyğun olaraq dərc edilir.

Son xeber

İKT

Elvin Abbasov: "İKT təşəbbüsləri regionlarda iqtisadi balansı və siyasi sabitliyi gücləndirir"

Son illərin mənzərəsinə baxarkən demək mümkündür ki, süni intellekt artıq iqtisadiyyatın, səhiyyənin, təhsilin, sənayenin, bir sözlə əksər sahələrin idarəedilməsinin və bu sahələrin inkişafı istiqamətində müxtəlif konsepsiyaların hazırlanma prosesinin ayrılmaz hissəsisidir. Müxtəlif ixtisaslar üzrə püxtələşən gəncliyin süni intellektin tətbiq edilməsində nə dərəcədə hazırlıqlı olub-olmaması sualı və süni intellektin tətbiqi kontekstində onların bacarıqlarının yeni dünya düzəninə uyğunlaşdırılması müzakirəsi zəruri olan məsələlər sırasındadır. Bu səbəbdən hələ kiçik yaşlardan süni intellektlə tanışlıq məqsədilə məktəblərdə sözügedən biliklərinin tədrisinə ehtiyac yaranıb. Mövzu bir neçə istiqamətdə maraq doğurur: Süni intellektin tədris proqramlarına daxil edilməsi metodlarını müəyyənləşdirmək; Mövcud beynəlxalq təcrübələrdən istifadə; Azərbaycanın təhsil sistemində bu istiqamətdə atılacaq mümkün addımlar; Süni intellektin təhsildə tətbiqi zamanı müəllim amilinin arxa plana keçməsinin qarşısını almaq. “Kibertəhlükəsizlik modulunun fənn proqramlarına daxil edilməsi əhəmiyyətli addımdır” Milli Məclisin deputatı Mehriban Vəliyeva bildirib ki, texnologiyanın təhsilə gətirdiyi çoxsaylı faydalar danılmazdır: “Bununla yanaşı, süni intellektin sürətlə inkişafı ilə bağlı narahatlıqlar da artır. Xüsusilə, informasiya savaşının reallıqları fonunda informasiya savadlılığı və tənqidi düşüncə əsas bacarıqlara çevrilir. Bu transformasiya dövründə təhsil müəssisələri həm texnoloji yeniliklərə uyğunlaşmağa, həm də rəqəmsal erada aktual qalmağa çalışır. Azərbaycan 2030 sosial-iqtisadi inkişaf üzrə Milli Prioritetlərində məktəb yaşından rəqəmsal səriştələrin inkişafı vurğulanır. Bu məqsədlə həyata keçirilən “Rəqəmsal bacarıqlar” və STEAM layihələri şagirdlərə yeni dövrün tələblərinə uyğun bilik və bacarıqlar aşılamağa xidmət edir. Xüsusilə kibertəhlükəsizlik modulunun fənn proqramlarına daxil edilməsi əhəmiyyətli addımdır. Bununla belə, bu layihələrin daha effektiv tətbiqi üçün tədris planlarının yenilənməsi və yeni pedaqoji yanaşmaların tətbiqi vacibdir”. Süni intellekt müəllim amilini arxa plana keçirəcəkmi? Mehriban Vəliyeva bildirib ki, süni intellektin təhsildə tətbiqi müəllim amilini arxa plana keçirmir, əksinə, müəllimin strateji və yaradıcı funksiyasını önə çıxarır: “Müəllimlərin bu texnologiyalardan istifadə bacarıqlarının artırılması üçün kurslar təşkil olunur”. Sürətlə dəyişən çağırışlara bu kurslar yetərlidirmi? Deputat əlavə edib ki, müəllim hazırlığında süni intellektdən düzgün və etik istifadə məsələləri təlimin əsas komponentinə çevrilməlidir: “Nəsillərarası texnoloji fərq və sosial balans da həll olunmalı problemdir. Gənc nəsil süni intellekt alətlərinə daha tez uyğunlaşır. Lakin bu da yeni çağırış yaradır: nəsillərarası texnoloji bərabərsizliyi necə tənzimləməliyik? Bu fərqlərin aradan qaldırılması üçün müəllimlərə davamlı dəstək mexanizmləri yaradılmalıdır” Beynəlxalq təcrübə süni intellektin tədrisə tətbiqi ilə bağlı nələri sərgiləyir? Çin, ABŞ, Sinqapur və Finlandiya kimi ölkələrdə fərdiləşdirilmiş tədris, davranış analizləri və idarəetmə proseslərində süni intellektin istifadəsi geniş yayılıb. Carnegie Learning (ABŞ) – şagirdin cavablarını təhlil edərək fərdi tapşırıqlar təqdim edir; Squirrel AI (Çin) – şagird davranışını və zəif tərəflərini analiz edir; Sinqapur və Cənubi Koreya – müəllim yükünün azaldılması və idarəetmədə dəstək üçün süni intellekt sistemlərindən istifadə edir. Azərbaycanda süni intellektin təhsildə tətbiqi ilkin mərhələdədir. Elektron jurnal və qiymətləndirmə sistemləri avtomatlaşdırmanı təmin etsə də, dərs strukturuna və pedaqoji yanaşmalara hələ dərin inteqrasiya olunmayıb. "Təhsil haqqında" Qanunda süni intellektlə bağlı konkret mexanizm və hüquqi baza mövcud deyil. Bu isə texniki, hüquqi və etik riskləri artırır. Müəllimlərin texnoloji bacarıqlarının artırılması, hüquqi çərçivənin formalaşdırılması, texnoloji infrastrukturun bölgələr üzrə bərabərləşdirilməsi, etik və milli dəyərlər əsaslı tənzimləmə mexanizmlərinin hazırlanması süni intellektin təhsildə uğurlu tətbiqi üçün vacib amillərdir. Süni intellekt və kibertəhlükəsizliyə məktəblərdə ciddi yer verilməlidir İnformatika müəllimi Yadigar Əliyev bildirir ki, orta məktəb dərsliklərində bu sahənin ciddi şəkildə tədrisinə fikir vermək lazımdır: “Artıq informatika fənni ilə yanaşı, məktəblərdə süni intellekt və kibertəhlükəsizlik kimi mövzulara da ciddi yer verilməlidir. Dərsliklərdə bu sahələrlə bağlı az da olsa məlumatlar var, lakin daha ciddi şəkildə fokuslanmaq lazımdır. Çünki texnologiya o qədər sürətlə inkişaf edir ki, gənc nəsil təkcə istifadəçi kimi yox, həm də bu sahədə baş verənləri anlayan və düzgün yön ala bilən bir səviyyədə yetişməlidir. Kibertəhlükəsizlik məsələləri də çox önəmlidir. Kibertəhlükəsizlik məktəblərdə ona görə tədris olunmalıdır ki, şagirdlər rəqəmsal aləmdə özlərini və məlumatlarını necə qorumalı olduqlarını öyrənsinlər. İnternetdə hər gün minlərlə fırıldaqçılıq, məlumat oğurluğu və s. kimi hadisələr baş verir. Uşaqlar erkən yaşdan bu riskləri tanımalı, güclü şifrə yaratmaq, şəxsi məlumatları paylaşmamaq, naməlum linklərə klikləməmək kimi əsas qaydaları bilməlidirlər. Bu həm onların şəxsi təhlükəsizliyi, həm də gələcəkdə məsuliyyətli və savadlı internet istifadəçisi kimi formalaşmaları üçün vacibdir”. İnformatika müəllimi tədris aparanların əksəriyyətinin süni intellektlə bağlı hələ kifayət qədər hazırlıqlı olmadığını vurğulayıb: “Dərsliklərdə süni intellekt və kibertəhlükəsizliklə bağlı mövzular, ilkin anlayışlar var, lakin bu sahədə tədrisin effektivliyi müəllimlərin bilik və hazırlıq səviyyəsindən asılıdır. Təəssüf ki, bu istiqamətdə tədris aparanların əksəriyyəti hələ kifayət qədər hazırlıqlı deyil. Ona görə də ixtisaslı təlimçilərə, müəllimlərin peşəkar inkişafına yönəlmiş proqramlara ciddi ehtiyac var. Eyni zamanda, məktəb daxilində şagird və müəllimlər üçün maarifləndirici tədbirlər, seminarlar keçirilməli, mövzuya olan yanaşma praktik və gündəlik həyatda faydalı olacaq formada qurulmalıdır”. Süni intellekt və kiberdələduzluğun məktəb proqramına daxil edilməsi necə mümkündür? Təhsil eksperti Kamran Əsədovun sözlərinə görə, süni intellekt və kiberdələduzluq mövzuları 2025-ci ilin sentyabrından məktəb proqramına daxil edilsə, bu, təhsil sisteminin texnoloji transformasiyaya adaptasiyası baxımından mühüm mərhələ olar. Bu qərarın arxasında dayanacaq motivasiyalar yalnız informasiyanın istifadəsi və texnologiyaya maraq yaratmaq deyil, həm də şagirdlərin rəqəmsal təhlükələrə qarşı maarifləndirilməsi, texnoloji mühitdə hüquqi və etik davranış bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi olmalıdır. “Təhsil haqqında” Qanununda müasir biliklərin önəmi və cari vəziyyət “Təhsil haqqında” Qanunun 18-ci maddəsinə əsasən, ümumi təhsil pilləsində şagirdlərə elmi-texniki və informasiya bilikləri aşılanmalı, yaradıcılıq, tənqidi düşüncə və sosial adaptasiya bacarıqları formalaşdırılmalıdır. Lakin hazırda informatika fənni bu hədəflərin yalnız cüzi hissəsini əhatə edir. İnformatika dərslərində əsasən texniki biliklər, proqram interfeysi və alqoritmik məntiq öyrədilir, halbuki müasir informasiya cəmiyyəti daha kompleks bacarıqlar tələb edir. 2023-cü ildə Kibertəhlükəsizlik Şəbəkəsinin hesabatına görə, dünyada hər 11 saniyədə bir kiberdələduzluq hadisəsi baş verir və bu hadisələrin 25%-də hədəf yeniyetmələr olur. Azərbaycanda qeyri-rəsmi məlumatlara əsasən, hər il yüzlərlə məktəbli sosial mühəndislik texnikaları ilə aldadılaraq zərərli linklərə daxil olur və şəxsi məlumatlarını paylaşır. Bu, texnoloji, pedaqoji və psixoloji məsələdir və təhsil sistemi bu çağırışlara cavab verməlidir”, - ekspert vurğulayıb. Müəllim hazırlığı və tədris resurslarının çatışmazlığı Kamran Əsədov qeyd edib ki, hazırda müəllimlərin çoxu bu mövzuları tədris etmək üçün zəruri səriştələrə malik deyil: “Təlim və metodik təminat olmadan bu sahələrin proqramlara daxil olunması yalnız formal islahat kimi qalacaq. Süni intellekt və kiberdələduzluq sahələrinin tədrisi üçün İKT biliyi ilə yanaşı, hüquqi və etik biliklər də tələb olunur. Mütəxəssis çatışmazlığı və dərslik resurslarının yoxluğu uğura mane ola bilər. Azərbaycan regionda innovativ tədris sahələrinin tətbiqində önə çıxa bilər. Lakin bu yalnız normativ aktlarla deyil, real mexanizmlərlə mümkün olacaq. Tədris proqramı dəyişdikcə müəllim hazırlığı proqramları da paralel qurulmalıdır. Ali məktəblərdə müəllim hazırlığına süni intellekt pedaqogikası, rəqəmsal hüquqlar və onlayn təhlükəsizlik modulları əlavə olunmalıdır”. Kamran Əsədov əlavə edib ki, məktəb proqramına bu fənlər əlavə olunsa, tədris sistemi zənginləşəcək və şagirdlər XXI əsrin bacarıqlarına hazırlanacaq: “Şagirdlər informasiyanı passiv istehlakçı yox, onun mahiyyətini və təhlükələrini anlayan vətəndaş kimi yetişəcək. Bu həm əmək bazarında rəqabət qabiliyyətini artıracaq, həm də texnoloji biliklərin strateji mənimsənilməsini təmin edəcək. Kurikulum yanaşması, müəllim hazırlığı, təlim resursları, qiymətləndirmə modelləri və pedaqoji strategiyalar tam uyğunlaşdırılmalıdır. Əks halda, mövzular yalnız “modern səslənən” terminlər kimi qalacaq və real dəyişiklik yaratmayacaq”. Rəqəmsal təhlükəsizlik mövzularının məktəblərdə tədrisi olduqca vacib və strateji bir addım olar Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyası (AİKTSA) İdarə Heyətinin sədri, İKT üzrə ekspert Elvin Abbasov deyib ki, gələn tədris ilindən informatika fənni ilə yanaşı, süni intellekt, kiberdələduzluq və digər rəqəmsal təhlükəsizlik mövzularının məktəblərdə tədrisi olduqca vacib və strateji bir addım olar: “Çünki biz artıq rəqəmsal cəmiyyətə daxil olmuşuq və bu prosesin ən həssas iştirakçıları da məhz məktəblilərdir. Onların bu mühitdə şüurlu, təhlükəsiz və yaradıcılıqla hərəkət etməsi gələcəyimizin texnoloji dayanıqlığını müəyyən edir. Süni intellekt artıq gündəlik həyatımızın bir hissəsinə çevrilib — süni intellekt əsaslı axtarış sistemlərindən tutmuş, təhsil, səhiyyə və maliyyə sahəsində tətbiqlərə qədər. Bu texnologiyanın təməllərini erkən yaşlarda başa düşmək, gələcəyin mühəndislərini, proqramçılarını və texnoloji liderlərini formalaşdırmaq üçün həlledici rol oynayacaq. Şagirdlər təkcə süni intellektdən istifadə etməyi deyil, həm də onun etik, hüquqi və texniki çərçivələrini öyrənməlidirlər. Kiberdələduzluq isə rəqəmsal təhlükələrin ən real təzahürüdür və bu istiqamətdə maarifləndirmə artıq məktəb səviyyəsində başlamalıdır. Şagirdlərə kibertəhlükələrin hansı formada yarandığı, fişinq hücumları, sosial mühəndislik və şəxsi məlumatların qorunması prinsipləri barədə əsas biliklər ötürülməlidir. Bu, təkcə fərdi təhlükəsizlik baxımından deyil, ümumi milli kibertəhlükəsizlik mədəniyyətinin formalaşması üçün də vacibdir. Belə dərslərin tədrisi şagirdlərdə tənqidi düşünmə, texnologiyaya məsuliyyətlə yanaşma və rəqəmsal savadlılıq vərdişlərini artıracaq. Əgər bu sahələrə erkən yaşdan maraq və başa düşmə qabiliyyəti yaradılarsa, gələcəkdə texnologiyanı yalnız istifadə edən deyil, onu yaradan bir nəsil yetişdirə bilərik”. Elm və Təhsil Nazirliyindən bildirilib ki, informatika fənni üzrə təhsil proqramının müvafiq məzmun xətlərinə əsasən, təhsilalanlar informasiya cəmiyyəti və informasiya mədəniyyəti anlayışlarının mahiyyətini, kibertəhlükəsizlik problemlərini və fərdi məlumatların qorunması yollarını öyrənir, süni intellekt və onun tətbiq sahələrini tanıyır: “Bununla yanaşı, həmin fənnin tədrisi zamanı təhsilalanlar haker hücumlarının məqsədlərini öyrənir, kibercinayətkarlıq və haker hücumlarının qarşısının alınma yollarını mənimsəyir. Bu səbəbdən də ümumi təhsil müəssisələrində ayrıca fənnin tədrisinə ehtiyac duyulmur”.

Sosial

Məktəblərdə süni intellekt tədris ediləcək? - ARAŞDIRMA

Son günlər mətbuatda WhatsApp-ın yeni funksiyanı sınaqdan keçirəcəyi ilə bağlı məlumatlar yayılıb. İddialara görə, yaxın gələcəkdə tanımadığımız şəxslər mesaj göndərərkən onların nömrəsi görünməyə bilər. Mövzu ilə bağlı Bizim.Media-ya açıqlama verən informasiya təhlükəsizliyi eksperti Elvin Abbasov bildirib ki, belə bir funksiyanın tətbiqi istifadəçilər üçün ciddi risklər yarada bilər: “Əgər tanımadığımız şəxslər mesaj göndərərkən nömrələri gizlədilərsə, bu, fırıldaqçılıq və saxta kimliklərlə ünsiyyət üçün əlverişli zəmin yaradacaq. İnsanlar qarşı tərəfin kim olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkəcək və nəticədə dələduzluq halları artacaq”. Ekspertin sözlərinə görə, məsələ təkcə fırıldaqçılıqla məhdudlaşmır. Bu funksiya həm də kibertəhlükəsizlik və şəxsi təhlükəsizlik baxımından narahatlıq doğura bilər: “Spam, fişinq linkləri və ya təhdidedici mesajlar alan istifadəçilər göndərənin kimliyini görə bilmədikdə, problemi dərhal həll etmək imkanından məhrum olacaqlar. Bu isə platformada inamı zədələyə bilər”. Elvin Abbasov əlavə edib ki, əgər WhatsApp belə bir addım atarsa, mütləq güclü təhlükəsizlik filtrləri və şəxsiyyət təsdiqi mexanizmləri tətbiq olunmalıdır. Əks halda, bu yenilik istifadəçilərin şəxsi təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vura bilər. Aygün Hüseyn, Bizim.Media

BIZIM MEDIA

Kibertəhlükəsizlik

“WhatsApp”dan dələduzlara YAŞIL İŞIQ - Yeni funksiya istifadəçiləri ŞOKA saldı

Müasir rəqəmsal dünya ənənəvi prosesləri sadələşdirmək və sürətləndirməklə yanaşı özü ilə kiber təhdidlər gətirir. Rəqəmsal iqtisadiyyat modelini prioritetlərdən biri kimi müəyyən edən Azərbaycan da bu mənada istisna deyil. Kiberinsindentlər gündəlik həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilməkdədir. Onlar şəxsi məlumatların oğurlanmasından tutmuş kritik infrastruktur obyektlərinin sıradan çıxarılmasına yönəlik hücumlar kimi geniş spektrli diapozunu əhatə edir. Son olaraq ölkəyə internet trafiki təqdim edən əsas "backbone" operatorlardan biri -"Delta Telekom"a qarşı DDoS tipli genişmiqyaslı kiberhücumu misal çəkmək olar. DDoS hücumları və xidmətlərin əlçatanlığının pozulması dünyada yayılma dərəcəsinə görə “ransomware” zərərli proqramından (yoluxdurduğu sistemlərin əlçatanlığını məhdudlaşdırdıqdan sonra həmin məhdudiyyətlərin götürülməsi üçün istifadəçidən pul tələb olunur), fişinqdən sonra ən çox rast gəlinən kiber hücum növüdür. İnsidenti “Report”a şərh edən “Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyası” İctimai Birliyinin sədri Elvin Abbasov bildirib ki, bu hücum kritik infrastruktur üçün açıq-aşkar ciddi xəbərdarlıqdır: “İnternet "backbone" operatoru ölkədə milyonlarla istifadəçiyə xidmət göstərdiyi üçün, istənilən hücum ictimaiyyətin gündəlik həyatına təsir edə bilər. Bu, təkcə texniki məsələ deyil, həm də milli təhlükəsizlik məsələsi kimi qiymətləndirilməlidir”. Ölkənin kritik infrastrukturu əsas hədəfdir Diqqət çəkən məqam "Delta Telekom"a qarşı kiberhücumun qarşısının qısa müddətdə alınmasıdır. Belə ki, cavabdeh qurumların təcili addımları nəticəsində internet provayderləri dərhal alternativ "backbone" operatorlarının şəbəkəsinə yönləndirilərək istifadəçilərin internetə çıxışı təmin olunub. Ekspert hesab edir ki, hücumun miqyası böyük olsa da, beynəlxalq praktika göstərir ki, zərərin minimuma endirilməsi yalnız operativ və koordinasiyalı fəaliyyətlə mümkündür. Onun sözlərinə görə, şəbəkə trafikinin alternativ kanallara yönləndirilməsi, hücumun təsirini qısa zamanda neytrallaşdırmağa imkan verib. Azərbaycanda kritik infrastrukturun təhlükəsizliyinin təmin olunması istiqamətində atılan addımlardan danışan E. Abbasov, bu sahədə hələ boşluqların qaldığını diqqətə çatdırıb: “Son illərdə əsas irəliləyişlərdən biri dövlət qurumlarında və strateji obyektlərdə informasiya təhlükəsizliyi üzrə standartların tətbiqi, monitorinqin gücləndirilməsidir. Eyni zamanda kadr hazırlığı və milli CERT-lərin (kompüter təhlükəsizliyi insidentlərini, o cümlədən kiberhücumları idarə edən, qarşısını alan və bu sahədə maarifləndirmə aparan ekspert qrupu və yaxud mərkəz) fəaliyyəti genişlənib. Lakin hələ də şəbəkələrin dayanıqlılığı, ehtiyat infrastrukturun tam oturuşmaması və koordinasiyanın daha da gücləndirilməsi istiqamətində boşluqlar qalır”. Ekspert adıçəkilən DDoS hücumun sabah kritik xidmətlərin fəaliyyətini dayandıra biləcək daha mürəkkəb hücumların sınağı ola biləcəyini vurğulayaraq gələcəkdə yalnız DDoS yox, həm də məlumat oğurluğu, sənaye SCADA sistemlərinə müdaxilə və strateji obyektlərin sıradan çıxarılması kimi hücum ssenarilərinin mümkünlüyünü istisna etmir. Üzunmuddəli kiber dayanıqlılığın təmin olunması aktuallaşıb Onun sözlərinə görə, bu tip kiber təhdidlərə daha effektiv müqavimət göstərməkdə ən vacib məsələ proaktiv müdafiə yanaşmasıdır: “Bunun üçün milli anti-DDoS mərkəzinin gücləndirilməsi, ehtiyat backbone infrastrukturunun genişləndirilməsi, bulud əsaslı müdafiə sistemlərindən istifadə və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi zəruridir. Paralel olaraq, ictimai və özəl sektor arasında koordinasiya artırılmalıdır”. Bir müddət əvvəl İnformasiya Təhlükəsizliyi üzrə Koordinasiya Komissiyasının sədrlik və katiblik funksiyalarında edilən dəyişiklikləri xatırladan E. Abbasov baş verənləri informasiya təhlükəsizliyinin hərbiləşdirilmiş qurumlardan mülki idarəetməyə ötürülməsi kimi dəyərləndirib. Ekspert hesab edir ki, bununla dövlət kibertəhlükəsizliyin yalnız hərbi məsələ yox, həm də iqtisadiyyat, vətəndaşların gündəlik həyatı və rəqəmsal inkişafla bağlı strateji məsələ olduğunu göstərir: “Bunu beynəlxalq təcrübə də təsdiqləyir. Bir çox ölkələrdə mülki nazirliklər informasiya təhlükəsizliyinə rəhbərlik edir, hərbiləşdirilmiş qurumlar isə texniki icraçı və müdafiəçi rolunda çıxış edir. Bu model daha balanslı və uzunmüddətli dayanıqlıq təmin edir”

Report

Kritik infrastruktura hücum: Azərbaycana qarşı kiber müharibə yeni fazaya qədəm qoyur

“Kiberhücumların qarşısını almaq yox, təsirini minimuma endirmək mümkündür”. Bu fikirləri son yaşanan internet kəsintisi ilə bağlı danışan İKT üzrə ekspert Elvin Abbasov Yenicag.az-a açıqlamasında deyib.media-elvin Son günlər Azərbaycana qarşı kiberhücumların intensivləşdiyini bildirən ekspert qeyd edib ki, xüsusilə 3 gündür, davam edən DDoS hücumları dövlət portallarını və internet xidmətlərini hədəfə alıb: “Ölkəyə internet trafiki təqdim edən əsas “backbone” operatorlardan biri olan “Delta Telekom” genişmiqyaslı DDoS hücumuna məruz qalıb. Hücum nəticəsində bəzi operator və provayderlərin xidmətlərində müvəqqəti ləngimələr yaransa da, alternativ “backbone” şəbəkələrinə yönləndirmə ilə internetin davamlılığı qısa müddətdə təmin edilib. Paralel olaraq “Python Squad” adlı qrup isə Azərbaycan Dəmir Yollarına yönəlmiş hücumlar barədə açıqlamalar yayıb. Onların yayımladığı mesaj diqqətçəkicidir: “Biz qatarları dayandırdıq. Bəs həqiqətdə kimin səyahətini dayandırdıq?” Düşünürəm ki, bu hücumlar eyni mənbədən qaynaqlanmır – biri dövlət infrastrukturlarına qarşı kütləvi DDoS hücumu, digəri isə strateji obyektə fokuslanmış hədəfli hücumdur. Hər iki haker qrupunun xaricdən güclü maliyyə dəstəyi və koordinasiya müşahidə olunur. Bu hadisələr bir daha göstərir ki, ölkəmizin kritik infrastrukturunun dayanıqlılığı və kibertəhlükəsizlik üzrə milli koordinasiya hər zamankından vacibdir. Belə halların tamamilə qarşısını almaq, yəni “heç vaxt internet çökməsin” zəmanəti vermək dünyada mümkün deyil. Çünki kiberhücum texnologiyaları hər gün inkişaf edir və hücum edən tərəflər həmişə yeni metodlardan istifadə edirlər. Ən güclü ölkələrin belə dövlət qurumları və internet provayderləri zaman-zaman DDoS hücumlarına məruz qalır. Burada əsas məsələ hücumu tamamilə sıfırlamaq deyil, zərərin təsirini minimuma endirmək və xidmətlərin sürətli bərpasını təmin etməkdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə də hücumlar olur, amma onların təsiri çox hiss olunmur, çünki şəbəkə dayanıqlılığı üçün əlavə ehtiyat kanallar, “anti-DDoS mərkəzləri” və real vaxt analiz sistemləri qurulub”. Ekspert bununla bağlı müəyyən müdafiə mexanizmlərinin olduğunu qeyd edib: “Hücum baş verdikdə trafik alternativ şəbəkələrə yönləndirilir və problem qısa müddətdə aradan qaldırılır. Amma bu mexanizmlər daha da gücləndirilməlidir. Çünki internet artıq yalnız xidmət deyil, milli təhlükəsizlik məsələsidir. Bu səbəbdən davamlı olaraq kritik infrastrukturun modernləşdirilməsi, ehtiyat şəbəkələrin artırılması və milli anti-DDoS mərkəzinin inkişafı vacibdir. Başqa sözlə, hücumların qarşısını tamamilə almaq mümkün olmasa da, təsirini minimuma endirəcək sistemlər dünyada mövcuddur. Azərbaycan da bu istiqamətdə addımlar atır, lakin artan kiberhücumların intensivliyi göstərir ki, proaktiv müdafiə yanaşmasına keçmək və bu sahəyə daha çox sərmayə yönləndirmək vacibdir”. Nurlan Cəfəri

YeniÇağ

Azərbaycana qarşı artan KİBERHÜCUMLAR: "Qarşısını tamamilə almaq mümkün olmasa da..."

Beynalxalq statistika göstərir ki, son 3 ildə Azərbaycanda genişzolaqlı internetin sürəti 2 dəfə artıb. Genişzolaqlı və mobil şəbəkə təhlilləri üzrə qlobal şirkət olan “Ookla”nın mart ayı üzrə hesabatına görə, ölkəmizdə genişzolaqlı internetin sürəti 12 ayda artaraq orta hesabla 38,32 Mbit/s-i keçib. Bu, illik sürətin 38% artımı deməkdir. 2022 və və 2023-cü ildə eyni təşkilat ölkədə genişzolaqlı internetin sürəti ilə bağlı hesabatda müvafiq olaraq 19.93 Mbit/s və 27,84 Mbit/s sürət qeydiyyatını təqdim etmişdi. Bu isə öz növbəsində 40% artım demək idi. Nazirlik bir neçə gün öncə “Onlayn Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində 2024-cü ilin ilk üç ayı ərzində Azərbaycanda 251 min ev təsərrüfatı və biznes subyektinin genişzolaqlı internetə çıxış imkanı yaradıldığını və ümumilikdə isə 2,16 milyona yaxın təsərrüfat genişzolaqlı internetlə əhatə olunduğunu və bunun, ölkədə mövcud ev təsərrüfatı və biznes subyektlərinin 74%-ni təşkil etdiyini bildirib. Cari ilin ilk üç ayı ərzində Bakı şəhərinin 79 min ev təsərrüfatı və biznes subyektinin genişzolaqlı internetə çıxışı təmin edildiyini və ümumilikdə isə paytaxtda indiyədək 0,95 milyona yaxın təsərrüfat üçün GPON texnologiyası ilə yüksəksürətli internetə qoşulma imkanı yaradıldığını və bunun, Bakı şəhərində mövcud ev təsərrüfatı və biznes subyektlərinin 86,5%-ni təşkil etdiyini bildirib. Azərbaycanda internetin sürətinin yaxşılaşmasının əsas səbəbi RİNN-nin həyata keçirdiyi “Onlayn Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində aparılan infrastruktur işləridir. “Onlayn Azərbaycan” layihəsi 2024-cü ilin sonuna yekunlaşacağı gözlənirlir. AİKTSA sədri Elvin Abbasov